• YATIYÄWINAKA YATIYIRI MAYACHÄWINAKANA JISK’ACHÄWINAKAPA

  • Jisk’achäwinakaxa chiqpachana maya qhawqhani munatapata ukhamaraki amtatanakaparuwa utjaraki (uka jani walt’awinakaxa jaqi masisaru jani suma uñt’asa apsutawa) ukata sutichasïwinaka (maski sapa jaqi masisarusa jani ukaxa waljanirusa) uñanaqasarjama (janchisata, jaljawinakasa, samisa ukata ñik’utasata) ukata jaqi kankañatsa (sarnaqäwinakasata, saranakasata, sarnaqäwinakasata, isinakasata, kunaymana jakäwinakasata, arusata, yurïwisata, yaqhanakampita.) sapa mayni jaqitsa jani ukaxa waljanitsa.

    Yatiyäwinaka wakichirinakaxa kunaymana jaqina chuymapata jani mistkiri amuyunaka wakichasawa yatiyapxaraki, ukhamata kunaymana thakiru jaqinakaru amuyunakapampi irptapxaraki. Jälla ukatwa akhama amtäwinaka ch’amanchaña wakisiraki:

    1
    Jisk’achata jaqi masinakasata arxatasiña
    2
    Kunayma kankañanakasa ch’amanchasisa juk’ampi thurinchaña
    3
    Estado mayachäwi suma jaqinaka ch’amanchañapataki yanapasiña

     

    ¿Kunjamasa jisk’achäwinakaxa yatiyäwinaka wakichiri mayachäwinakana wakichasi?

    • Jani kunaru tukuyaña1 : ukana ayllunakasa tuqita janiwa wakichäwinakaxa ch’amanchasiti, ukhamata jaqi masinakasa yaqhanaka jani uñt’atawa uñjasipxaraki, janiwa jupanaka pachpasa yäqasipxiti.

    • Sutichäwinakampi jani yäqata2 :maya marka jaqi masinakasaru kunaymana sutichäwinakampi jisk’achasiraki, yaqha jaqi masisnakasampi yanqha katuyapxaraki. Ukhama jisk’achäwinaka kimsa kasta amuyunakampiwa jisk’achasiraki:

     

     
    1
    Jani yäqatanaka
    ukaxa yatiyäwinaka wakichäwi taypina jisk’a wakichäwinaka taypita yatiyasiraki, ukhamata maya qhawqha kasta marka jaqinakarukiwa sinti jilarata tukuyapxi.
    3
    Jani jaqiñachanaka
    ukhama jupanakaru jisk’achapxaraki ukata jani jaqimt’aya uñjatapxarakiwa, janisa jaqipkaspa ukhama ukata janiwa jiwasanakjama yäqapxarakiti
    3
    Ch’apaqachasirinaka
    Maya marka jaqinaka jani suma jaqinaka ukata ch’axwalinakjama uñt’apxaraki ukhama sipansa jupanakaru pixtu wiytirinakarjamawa uñt’apxaraki.

     

    • Wiñaya marka masinaka : Alfaro yatxatiri sarakiwa “suma jakañatakiñapawa purapata yäqasiñaxa” (2011:121). Uka amuyunakaxa aka uraqi pachana jichha pachanaka taqi tuqina ukata taqina amuyutarakiwa ukata kunaki sarnaqäwinakasa alxañanakaru thakinchasiraki. Ukhamata jisk’achäwinakaxa t’uqintaraki ukasti kunaymana sarnaqäwinakasaru uñtatarakiwa qhanstayasiraki. Ukampinsa uka yatiyäwi mayachäwinaka taypina jisk’a wakichäwinaka taypita yatiyasiraki, ukaxa maya juk’a jaqinakaruwa uñtayasiraki. Ukhama jani jaqimt’aya jisk’achäwinakaxa uñinukuñaruwa apayasiraki janiwa jiwasanakampi mayachasisa khuskhachäwinaka chámanchasirakiti. Ch’amaparu atinisina yaqhanakaru qallasirinakarjama uñt’atawa uka kasta jaqinakaxa, ukhamata jisk’achäwinakaxa jani walt’awiru apasi ukata ukhamarjamarakiwa jupanakaxa ukhamarjamapunirakiwa arktapxi. Uka laykuwa jisk’achäwinakaxa yatiyäwinaka wakichata mayachäwinaka taypita yatiyasiraki. Ukhamarakiwa jisk’achäwinakaxa uka amtäwinaka taypita khuskhachasïwinakaru ch’amanchasirakiwa.
     

    1 Ardito, Wilfredo. Consultoría sobre estereotipos y discriminación en la televisión peruana (Resumen ejecutivo). CONCORTV, 2014b.

    2 Ibíd