Imaymanakunapi usuchikuyqa nikunman. Wakinmi astawan yuyaykunamanta willakunku, kawsayninkuna rayku utaq waqhina kaqtinku wakin rinakunata usuchinakunku. Wakintaq astawan kawsayninchikmanta willakuykuna  rayku utaq política raykullataq kanman, usuchikuyqa ñuqanchik millayta qhawakusqanchikmi hinaspa ñawray kawsayninchikta usuchikunchik ima, kawqa imaymana willakuykunawan sayapakun (biológico, cultural, económico utaq étnico nisqakunawan) kayqa político, económico hinallataq social puriykuna maskamuspa hatarichinku.

Chaynaqa, usuchikuyqa fenómeno social hina qhawarisqa kanman sapa punchaw kawsayninchikpi kaq (kay hinakunapi: usuchikuy chansakunapi) Estadowantaq (kay hinakunapi: mana siminchikpi Estadoqa serviciokunata kuqtin) usuchimuspa wakin runakunaman hinallataq huñusqakunamanpas derechonkunamanta.

Ichaqa iskayninkuqa kuskanchakunku, usuchikuyqa fenómeno social hina qhawarisqan yuyaykunamanta ikhuriq (huñunakuykunaq rimayninkunapi, ayllupi kayninchikmanta) ayllu kawsayninchikpi mastarisqa qhawachikun. Chaykunaqa ñawray kawsayninchikmanta waqchakuy hina qhawarikun kaykunaqa ikhurin kaqninchikmanta, kawsayninchikmanta, qullqiyuq utaq mana qullqiyuq kaqninchikmantapas, sapankayninchikmanta utaq ayllukaqñinchikmantapas.

Qhawarinayli sichus kay kimsa willarikuykuna ikhurinku:

• Waq hinakuy, hukaqkunallapaq: hukaq runaman utaq aylluman.

• Waq hinakuy kasqan rayku: kaytaqa rurakun kaqmanta (llimpi kayninchikmanta, aycha utaq chukcha llimpiq kaqmanta, uyanchikpa kasqanta, uchuy utaq hatun kasqanchikmanta waqkunamantapas) hinallataq ñawray kawsayninchikmantapas (simi rimasqanchikamanta, kawsay rurayninchikmanta, pachakuyninchikmanta, yuyayninchikmanta, ayllu kasqanchikmantapas ima) sapanka runakunamanta utaq ayllumantakunapas.

• Aypasqanta: kawsayninchikpaq derechonchikunata sarunchasqanta sapanka runakunamanta utaq ayllukunamantapas.

Estereotipo nisqaqa imaynata wakin runakuna qhawaykuwanchik sapankanchikman utaq ayllu hina. Mana kikin runakunawan kawsaykuchpaqa mana yachaspa ima rimakuykuna hatarikun. Prejuicio nisqañataqmi imaymana mana allinta riqsispa millay willakuykuna runakunamanta utaq ayllukunamanta hatarichiymi. Yanqamanta manaraq yachaspa churapakuy willanakuy ima.

Waqchakuyqa hinallataq usuchikuyqa mana ñankunan kanchu, aswan nisunman kaqninchikmanta (qaranchikpa llimpikunamanta, imaymana qaranchik kasqanmantapas, chukchanchikmantapas, huchuy utaq hatun kasqanchikmantapas, imaymanakunamanta ima) hinallataq ñawray kawsayninchikmantapas (mama siminchikunamantapas, imayna rimaynichikamantapas, iñiyninchikmantapas, kawsayninchikmantapas hinallataq mayqin ayllu kasqanchikmantapas) mana imayninwampas kay millay qhawarikuyqa huntachikunchu. Ichaqa, ñawpaq pachakunamanta pacha waqchasqa ayllukuna kan chaypi kachkanku afrodescendiente nisqa runakuna hinallataq yunqa andikunamantas hamuq ayllukunapas.

Mana, raza nisqakunaqa mana kanchu. Mana “razas” nisqakuna runakunapi kanchu chayqa rimakuyllapi ikhurimuran runakuna waqchakunankupaq kaqninkunamanta rayku, mana allin yuyaykunamanta hapikuspa.

“ch’uti” hinallataq “yana” nisqaykunaqa millay niykuna ñawpaq pachakunamanta aysirakamun chaykuna pipas runa kayninta pisiyachimun aswan afro descendiente nisqakunamanta, ayllu hamuqkunamantapas, yunka hinallataq andikunamanta hamuqkunamantapas. Kay usuchikuyqa kaq kayninchikta hinallataq derechonchikunatapas pisiykachimun.

Sumaqllapi utaq munay rimakuyllapi chaykunata ninakuyku nispa, khayna millay usuchikuy kawsaypi kaykusunman hina. Hinallataqmi, chay hina sutichasqakuna mana sunqunkuta kirikunchu nispallawan pampachasunman millaw usuchikuy kawsayta chinkachisunmachu, chay millay nisqakunaqa pukllay ukhupipas nisqakuqtinpas pitapas sunqunta kirimunpuni.

Yachanchik hina Ministerio de Cultura usuchikuykunata hinallataq ñawray kawsayninchimanta waqchakuykunamantapas qhawariq ichaqa mana quejakunata utaq denunciakunata ñan puririchinapaq kanchu nitaq wanaykunata churallantaqchu. Chay rayku, waqchakuy penal denunciakunata churakunanpaq, Ministerio Público nisqa llamkaynin rayku denunciata purichiyta atin runakuna willakamuqtinku, kikin fiscalía utaq comisaría nisqakunapi.

Runakunaqa administrativo ñankunakunatapas kichayta atinku denunciakunata hinallataq waqchaqkunata wanayta churamunankupaq ima lliw kasqankunapi.

Ley kamachiy N° 28278 yupaychasqa – Radio hinallataq televisionpa Ley kamachiynin sumaqta willarikuqkuna willakunankupaq ñanta hinallataq Código de Ética nisqakunatawan churan, sapankakunapaq utaq huñusqakunapaqpas. Willarikuqkuna waharikuyninkunata, Ministerio de Transportes y Comunicaciones (MTC nisqa) llamkayninwan qhawarinan. Imaynatam quejata churakuwaq kaypi qhaway: web del observatorio nisqapi