81% chani jaqinakatakiwa jisk’achawinakaxa wiñayayawa utji ukata janiwa khitisa uka chhaqtayiti

(MINJUS, 2013)

Uñanaqasata jisk’achasïwi wali tuqintatawa ukata kunaymana taypina uñjasiraki ukasti sapa jaqiru wakisiriru ukata suma jakañanakapa ch’apaqacharaki. Perú markasana utjasirinakaru chiqanxa uka jani walt’awinaka puriraki, sapa panini jaqita mayni jisk’achatapuniwa uñjasiraki uka jisk’achasïwinakaxa llakiskaña jani walt’äwiwa, ukatakiwa irnaqañaxa wakisiraki uka kamachinakasa*. Uka jani walt’äwiwa t’uqinuqtayarakchitu, janiwa khuskhachasiñaru irpchituti ukata chiqanxa pata pampa jaqinakaruwa jisk’achäwinaka puriraki, ukhamarakiwa uka larama jaqi masinakasaru, nayra achachila awicha arkanakaparuwa jisk’achäwi purisiraki.

Perú markasana jisk’achasïwi chhaqtayaña amtäwinaka
2004
Código Procesal Constitucional uka kamachiwa chhijnuqasiraki, uka taypita añayasïwi luqtasiña utjaraki khuskhachasiña utjañapataki ukhamata jaqi kankañasatsa, chachipana warmipana, uñanaqasata sipana, yupaychawisata, amtäwisata, irnaqäwisata, ukhamaraki arusata jani jisk’achasiña utjañapataki.
2006
Municipalidad Distrital de Magdalena ukasti maya kamachi Ordenanza N° 292/MDMM, apsuraki ukhamata jisk’achäwinaka jani utjañapataki thakincharaki ukampinsa jisk’achäwinaka utjayiyi mayachäwinaka chhaqtayañataki.
2010
Uka Ley N°29561 kamachi taypita uka Ministerio de Cultura ukampinsa Viceministerio de Interculturalidad mayachäwinaka uka uñinuqäwinaka ukata jisk’achäwinaka markasana chhaqtañapataki, ukhamarakiwa wakichasa, ch’amanchasa ukata uka jisk’achäwinaka jani utjañapataki aliqata awatisiraki.
chani Perú marka masinakawa qhichwa ukata aymara jaqinaka jisk’achata uñjasipxi sapxiwa, arupata, isinakapata jani ukaxa uka arunaka arsutanakapata*.
chani Perú marka masinakawa afroperuana jaqi masinakasa larama ajanunipata jisk’achatapxi sapxarakiwa, uñanaqanakapata ukata jupanakaru jani wali jaqinakampi khuskhachapxi*.
chani Perú marka masinakasawa uka junt’u qhirwa tuqinakana utjasiri jaqi masinakasana jisk’achatapa qhananchapxi, arsüwinakapata, isinakapata ukata uñanaqanakapata*.

Uka I Encuesta Nacional ‘Percepciones y Actitudes sobre Diversidad Cultural y Discriminación Étnico-Racial’ yatxatäwina niya 53% chani jaqinakawa Perú marka masinakasa jisk’achasirinakapatapa qhananchapxi, ukata 8% jaqinakarakiwa jupanaka pachpa jisk’achasirinakapatapa qhananchapxaraki. Ukhama jupanaka pachpa jisk’achasirinakapatapa ukata jisk’achasirinakaru qhananchirinakata uka jisk’achasiña tuqita suma qhananchasi, ukhampachasa jani jisk’achasiririwa tukupxtana ukhamatraki uka jisk’achäwinaka chhaqtayañataki mayachasïwinaka wakisiraki.

Perú markasana uka jisk’achäwinaka tuqita añayasiña kamachinaka janiwa sinti ch’amanchasiti ukhamata uka jaqi kankañata ukata uñanaqasata jisk’achäwi utji, ukhamata jisk’achäwinaka utjipansa imxatasiñawa utjaraki. Aka jani walt’äwinaka sapa kutitjama jisk’achäwinaka imxatasiña sarayasiraki ukata ukhama jisk’achasiña wiñaya jani chhaqtirjama sararaki. Chiqanxa utjarakiwa:

Perú marka masinaka kawkhanakansa jisk’achata uñjasipxi, qullaña utanakana (22%), palla pallamaka utana (19%) ukata Alcalde utanakana (14%).

(I Encuesta Nacional, 2017)

  • Uka jani walt’äwinaka qhananchaña asq’arañawa;
  • Jisk’achäwinaka imxatasiña, jisk’achaña arjäwinaka;
  • Jisk’achäwinaka añayaña jani yatita;
  • Yatiyäwinaka taypina jisk’achasiña arunaka sarayaña,
  • Jisk’achasïwinaka jani qhananchaña jamuqanaka utjatapa, ukata
  • Jisk’achäwinaka juchachañanaka mayachäwinakasana jani utjatapa

Juk’ampi yatxataskakiñataki:

 

Jisk’achawinakaxa utjiwa jisk’a qullqinipana (32%), isi isisitatjama (25%), arst’asipatjama (26%), uñanaqapatjama (21%) ukata larama ajanupatjama (19%).

(I Encuesta Nacional, 2017)

*I Encuesta Nacional ‘Percepciones y Actitudes sobre Diversidad Cultural y Discriminación Étnico-Racial’, 2017. Ministerio de Cultura.